درباره صفرا، کیسه صفرا، و سنگ صفرا
صـفـرا
صفرا مایعی که در کبد ساخته می شود و به عبارتی یکی از وظایف کبد ساختن صفرا و ذخیره کردن آن در داخل کیسه صفرا می باشد.
از نظر طب سنتی صفرا به معنی گرمی و خشکی (آتش) است؛ کبد بیشترین صفرا را برای هضم چربیها ، پروتئینها و دفع کلسترول ترشح می کند که از طریق مجاری سیستیک از کبد خارج می شود و به کیسه صفرا انتقال می یابد. هنگامی که غذا از دوازدهه عبور می کند، کیسه صفرا منقبض شده و مایع درون خود را از طریق مجرای مشترک صفراوی به روده هدایت می کند و با غذا مخلوط می شود. ماده ای که صفرا تولید می کند خاصیت بازی یا قلیایی دارد که باعث خنثی کردن توده غذا (کیموس معدی) می شود.
صفرا از آب، کلسترول، چربیها، نمکهای صفراوی، پروتئینها، و بیلی روبین تشکیل شده است که نمکهای صفراوی با چربی ترکیب شده و از طریق کمک به هضم چربی ها نقش مهمی را در عمل گورش ایفا می کند. قسمت بیشتر صفرا در روده کوچک باز جذب می شود، ولی مقداری از آن همراه با مدفوع دفع شده و باعث رنگ قهوه ای آن می شود. (بیلی رویین از آزاد شدن هموگلوبین در گلبولهای قرمز منهدم شده بدست می آید. این ماده پس از انتقال به کبد از طریق صفرا دفع می شود.)
از علائم افزایش صفرا در بدن می توان زرد شدن رنگ صورت و سفیدی چشمها، تلخ شدن دهان، دیدن اشیاء زردرنگ در خواب، افزایش چرک گوشها، لاغری بدن، بروز جوش در پیشانی و شانه ها، گرمی زیاد بدن هنگام عصرها و تعریق بیش از حد اشاره کرد. ترشح نادرست صفرا اختلال در گوارش، یبوست، ایجاد سنگ کیسه صفرا و سوء هاضمه را ایجاد می کند.
از جمله بیماری های مرتبط با صفرا می توان از زردی ، کله سیستیت و سنگ کیسه صفرا نام برد.
کیسه صفرا
کیسه صفرا در زیر لوب چهارم کبد و چسبیده به آن در طرف راست و بالای شکم قرار گرفته است طول آن در حدود 8-7 سانتیمتر و حاوی 80 تا 100 سانتیمتر مکعب صفرا است. یک لوله باریک به نام مجرای سیستیک، کیسه صفرا را به مجرای اصلی کبد وصل می کند که صفرای ساخته شده در کبد توسط مجرای اصلی صفرا یا کلدوک، وارد قسمت اول روده باریک می شود. و در نقش غذا نقش مهمی به عهده دارد. کیسه صفرا یک مخزن ذخیره برای صفرا نیست. صفرا مرتبا در کبد ساخته می شود و پس از خوردن غذا، کیسه صفرا منقبض شده صفرا را در داخل روده تخلیه می کند.این انقباض در اثر تحریک هورمونی توسط هورمون کله سیستوکینین است.
سنگ صفرا
صفرا حاوی کلسترول و مواد دیگر است،در صورتی که غلظت کلسترول در صفرا بالا برد و یا غلظت بعضی مواد دیگر در صفرا پایین بیاید، کلسترول ممکن است به صورت بلورهای جامد درآید و هسته اولیه یک سنگ صفراوی را تشکیل دهد. این هسته می تواند به تدریج در طول زمان بزرگ شود و به سنگهای درشتی تبدیل گردد ولی اغلب سنگهای صفراوی کوچکتر هستند (غالباً اندازه ارزن) که با این حال مشکالات بیشتری نیز حتی ایجاد می کنند.
افراد بسیاری دچار سنگ صفرا می شوند تا مدتها این سنگها مزاحمت ایجاد می کنند و علایمی دارند که بیماران با ناراحتی معده و روده اشتباه می کنند و نه تنها به درمان نمی پردازند، بلکه دارو و درمان های بی مورد نیز دریافت می کنند. در حالی که بیمار بی خبر است و یا تصور می کند که نیازی درمان جراحی وجود ندارد، یکی از سنگها موجود در کیسه صفرا ممکن است در حین انقباضات عادی آن به دهانه کیسه رانده شود و در مجرای کیسه گیر کند، این حالت سبب می شود که کیسه صفرا برای تخلیه خود انقباضات شدیدتری پیدا کند که معمولاً بسیاردردناک است.
این درد معمولاً در ناحیه بالا و راست شکم و بالای ناف احساس می شود و گاهی به پشت و یا شانه راست نیز سرایت می کند. در مواردی که درد شدید است ممکن است تهوع و استفراغ همراه باشد. اگر انقباضات کیسه صفرا آرام شود سنگ ممکن است مجدداً به داخل آن افتاده و درد کاملاً از بین برود. چنین حملاتی معمولاً 20 دقیقه تا یک ساعت طول کشیده و قولنج صفراوی نامیده می شود.
در بیشتر موارد سنگ صفرا بدون علایم ظاهری است اما وقتی سنگ از کیسه صفرا خارج و وارد مجرای صفراوی می شود ایجاد انسداد ، درد و قولنج می نماید. در صورت انسداد مجرای کیسه صفرا، التهاب کیسه صفرا به وجود می آید.و در صورت انسداد مجرای اصلی صفراوی، رنگ مدفوع روشن و ادرار پررنگ می شود و در صورت ادامه وضعیت صفرا به عقب برگشته و موجب زردی و صدمه رسیدن به کبد می شود.
کله سیستیت حاد (التهاب کیسه صفرا)
کله سیستیت از التهاب حاد کیسه صفرا که 90 درصد موارد علت آن سنگ صفرا است.
کله سیستیت حاد بدون سنگ یا آکالکالوس بیشتر در بیماران با وضعیت وخیم ناشی از ترومای شدید، سوختگی، سپسیس، زایمان و غیره دیده می شود.
این بیماری معمولاً با انسداد دهان کیسه صفرا و در نتیجه اتساع آن، تغییرات ایسکمیک و شیمیایی در جدار کیسه صفرا و در بعضی بیماران همراه با رشد باکتری در صفرا یا جدار آن ایجاد می شود.
از علایم آن ، درد بیمار مانند کولیک صفراوی شروع می شود اما بیش از 12-24 ساعت طول می کشد و با تب، استفراغ، کاهش اشتها، حساسیت شدید موضعی و مشکل در حرکت کردن بیمار همراه می شود. در سونوگرافی، افزایش حجم و ضخامت جدار کیسه صفرا و تجمع مایع در اصراف آن دیده می شود.
چه کسانی دچار سنگهای صفراوی می شود؟
هر کسی می تواند سنگ صفراوی داشته باشد، اما در بعضی افراد احتمال ابتلاء بیشتر است، که شامل افراد زیر می شوند:
- خانمهای بخصوص آنهایی که حامله شده اند و خانمهای چند زا که زایمانهای مکرر داشته اند.
ـ فامیل درجه اول مبتلایان به سنگهای صفراوی
ـ افرادی که اضافه وزن دارند (افراد چاق)
ـ افرادی که اضافه وزن خود را سریع کم می کنند.
ـ خانم هایی که قرص ضد حاملگی استروژن دار مصرف یا درمان هورمونی جانشینی دریافت می کنند.
ـ افرادی که از مواد یا کالری زیاد خصوصاً چربی استفاده می کنند و یا چربی از نوع تری گلسیرید در آنها افزایش پیدا کرده است.
ـ افراد مسن
ـ افراد خانه نشین (بی حرکت)
ـ مصرف کنندگان بعضی داروها مثل کلوفیبرات و بعضی آنتی بیوتیکها مثل سفتریاکسون
ـ مبتلایان به بیماریهای کبدی
ـ مبتلایان به بیماری های کبدی
ـ مبتلایان به مرض قند
برای کم کردن خطر ابتلا به سنگ صفراوی نکات زیر را رعایت کنید:
ـ از خوردن غذاهای چرب و حاوی کلسترول زیاد بپرهیزید.
ـ وزن ایده آل داشته باشید، چاق مضر است
ـ تحرک کافی داشته باشید.
ـ حتی الامکان از روشهای جلوگیری از بارداری به غیر از قرص خوراکی استفاده کنید.
ـ سبزیجات و میوه جات بیشتری میل کنید.
ـ بیش از دوبار حاملگی ممنوع
بخشی از این مقاله ، برگرفته از مقاله :
کیسه صفرا و مجاری صفرا وی و بیماری های آن
گردآوری: میدیا بایزیدی و همکاران
منبع: پرستاری داخلی و جراحی