تأثیر آب و هوا بر اخلاط اربعه
اخلاط چهارگانه
تعریف خلط:
خلط ماده ای است مرطوب روان که از غذاها در مرحله نخستین هضم بوجود می آید. که بر چهار نوع است؛ خلط خونی، خلط بلغمی، خلط، سوداوی، خلط، صفراوی.
تعریف نُضج:
نضج یعنی گوارش کامل و اینکه هر ماده ای بتواند قوام لازم برای استفاده شدن در بدن را پیدا کند. به بیان دیگر نضج خلط یعنی اعتدال هر خلط در کیفیت و قوام شایسته و متناسب آن به طوری که برای تندرستی سودمند باشد. یک خلط با غلظت بیش از حد، هنگام نضج رقیق تر می شود و یک خلط با رقت بیش از حد ، در صورت نضج یافتن غلیظ تر می شود.
مراحل گوارش چهارگانه
1. گوارش در شکم (هضم معدی) که خوراک تبدیل به مایعی به نام کشکاب (کیموس) می شود این مایه از راه سیاه رگ باب (port) به جگر سیاه (کبد) می رود.
2. گوارش از جگر سیاه (هضم کبدی) کشکاب طی مراحلی در جگر تبدیل به خلط می گردد (همان چهار مایع روان و سیال دم، صفرا، بلغم، سودا)
3. گوارش در رگها (هضم در عروق) ، خلط از راه رگها به سوی اندامها مربوطه می رود.
4. گوارش در اندامها (بافتها) خلط آماده جذب و تبدیل شدن به اندام مربوطه می شود مواد زاید هر یک از مراحل گوارش چهارگانه ، از بدن دفع می شود.
مواد زاید گوارش اول : (مدفوع) از روده، مواد زاید گوارش دوم (ادرار) از گرده کلیه ها ،مواد زاید گوارش سوم و چهارم (عرق، چرک، مو، ناخن، ترشحات گوش و بینی و غیره ) از راه های مختلف از بدن بیرون می روند.
اگرچه همه اخلاط چهارگانه در خون موجودند اما خداوند برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است.
طحال: جایگاه ذخیره سوداست .
کیسه صفرا: حایگاه ذخیره صفراست.
که در آن جمع باشند و در صورت نیاز به اندازه لازم در بدن انتشار یابند.
اما دم و بلغم در عروق خونی و لنفاوی و ... در حال گردش اند.
وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروریست اما در حد و معین و کمبود و یا فزونی هر یک از آن ها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط می گردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد.
تأثیر عناصر چهارگانه در اخلاط چهارگانه
حکماء براین باورند که انسان ،حیوان،گیاه و... همه از چهار عنصر اصلی تشکیل شده اند. یعنی هر چیز از تأثیر این چهار عنصر بر روی هم ایجاد یک کیفیت جدید می شود. این چهار عنصر شامل: آتش، هوا، آب، خاک.
هوا در طب سنتی دارای طبیعتی گرم و تر می باشد.
آب دارای طبیعت سرد و تر است و رطوبت آن سردتر است و آب نسبت به هوا سردتر است.
خاک طبیعت آن سرد و خشک است
آتش دارای طبیعتی گرم و خشک است.
مزاجها از تأثیر ارکان چهارگانه بر هم به ترتیب زیر مزاجهای مختلف ایجاد می شود.
1. گرم و خشک (آتش) + گرم و تر (هوا) = گرم (خشکی و تری یکدیگر را خنثی می کنند.)
2.گرم و خشک (آتش) + سرد و تر (آب)= معتدل (گرمی و سردی و خشکی و تری یکدیگر را خنثی می کنند.)
3. گرم و تر (هوا) + سرد و تر (آب) = تر (سردی و خشکی یکدیگر را خنثی می کنند.)
4. گرم و تر (هوا) + سرد و خشک (خاک) = معتدل.
5. گرم و خشک (آتش) + سرد و خشک (خاک) = خشک
6. سرد و تر (آب) + سرد و خشک (خاک)= سرد
تاکنون 5 مزاج گرم ، سرد، خشک، تر و معتدل ایجاد شد.
حالا در نظر بگیرید که هر یک از این ارکان چهارگانه بر رکن مقابل خود غلبه پیدا کند و چهار مزاج دیگر معادل طبع عناصر (ارکان) چهارگانه حاصل می شود که عبارتند از گرم و تر، گرم و خشک، سرد و تر، سرد و خشک. از ممزوج این چهار مزاج با پنج مزاج قبلی مجموعاً 9 مزاج حاصل می شود.
1. معتدل ؛ 2. گرم ؛ 3. سرد ؛ 4. تر ؛ 5. خشک ؛ 6. گرم و خشک؛ 7. گرم و تر؛ 8. سرد وتر ؛ 9. سرد و خشک.
لازم به ذکر است که بحث ما بر روی 4 مزاج آخر است:
1. گرم و خشک : صفرا ← آتش ← تابستان.
2. سرد و خشک: سودا ← خاک ← پاییز
3. سرد و تر : بلغم ← آب ← زمستان.
4. گرم و تر : دم ← هوا یا باد ← بهار
تأثیر چهار فصل سال (آب و هوا) بر اخلاط اربعه
همه موجودات عالم اعلم از زمین و زمان (فصول و ایام) ، گیاهان، حیوانات و حتی بدن انسانها، طبع دارند و با بدن انسان رابطه ای تنگاتنگ و هماهنگ دارند و اگر ما طبع خویش را بشناسیم می توانیم با طبیعت هماهنگ شده و می دانیم که چه بخوریم، چه بپوشیم و چه بگوییم. لذا طبع و مزاجها انسانها به نوع آب و هوای محل زندگی و نوع رژیم غذایی موجود (عادات غذایی) بستگی دارد. آب و هوا می تواند بر سلامت و ویژگی های جسمانی فرد تأثیرگذار باشد. برای بدن بیمار هوایی مناسب است که ضد مزاج بیماری فرد را داشته باشد. در ذیل به آثار هر نوع آب و هوا اشاره خواهیم کرد.
1. هوای گرم:
هوای گرم باعث لاغر شدن، زرد شدن و صورت و سوختن خلطها در بدن می شود.
منافذ بدن را باز می کند، لذا باعث افزایش تعریق و در نتیجه کاهش ادرار می شود.
به سبب این ویژگیها تمامی قوای فرد را تضعیف می کند. تشنگی فرد را بیشتر می کند. میل به غذا را کاهش می دهد.
در کل هوای گرم برای هیچ بدن سالمی منفعت ندارد ولی در افرادی که به بیماری های ناشی از مزاج سرد مثل لقوه، قلج، تشنج مبتلا هستند. مفید واقع می شود.
2. هوا سرد:
در مقایسه با هوای گرم، هوای سرد برای حفظ سلامتی در افراد سالم مفیدتر است.
هوای سرد بدن را استوار می کند و منافذ بدن را می بندد. و لذا حرارت را در بدن حفظ می کند.
در نتیجه غذا بهتر هضم می شود و میل فرد به غذا بیشتر شده و بیماری های گرم بهبود می یابند. در هوای سرد رطوبتها به عرق تبدیل نمی شوند، پس در بدن تجمع می یابند. ادرار بیشتر شده و اجابت مزاج کمتر می شود.
3. هوای مرطوب:
رطوبت را در بدن نگه می دارد. و برای افراد لاغر و خشک مفید است و به علاوه پوست را نرم و روشن می کند.
ویژگیهای فصول بر مزاج
1. تابستان:
هر چند از نظر تقویمی تابستان را از شروع تیر تا پایان شهریور شناخته اند ولی از نظر طب سنتی ایران، تابستان مدتی از سال است که در آن هوا گرم است و مردم محتاج به خنک کردن هوا هستند. تابستان مزاجی گرم وخشک دارد. البته این توصیف فقط در کشورهای ایران و عربستان است که در تابستان باران نمی بارد ولی در هندوستان و نواحی ساحلی تابستان گرم و تر است و هوای گرم و خشک تابستان باعث از بین رفتن رطوبت و باعث افزایش امراض گرم و خشک مثل تب ها می شود.
برای پاکسازی بدن در فصل تابستان اگر فرد می تواند به راحتی استفراغ (قی) کند مکرر انجام دهد. چون در تابستان حرارت غالب است و حرارت تمایل به سطح دارد حرارت در عمق بدن کم است پس باعث تضعیف قوه ی هاضمه می شود. در نتیجه خارج کردن خلطهای باقیمانده ضروری است.
اگر قی میسر نباشد، می تواند از ملین های مثل آب میوه ها استفاده کرد.
حتی المقدار فصد یا رگ زدن صورت نگیرد و اگر لازم شد در حد اعتدال باشد.
جوانان دارای مزاجی گرم و خشک هستند و در نتیجه فعالیت بیش از حد در تابستان ممکن است رطوبت بدن آنها از بین برود .
در منطقه گرم و خشک احتمال ابتلا به این دسته از بیماریها را افزایش می دهد .
گرم و خشک بودن هوا در افراد مسن که مزاجی سردتر دارند، باعث کاهش مشکلات می شود. به خصوص امراض سردتر مثل بیماریهای روماتیسمی و انواع ورمهای در تابستان کمتر رخ می دهد.
از نظر تغذیه در تابستان کمتر بخورید و بیاشامید.
غذاها و آشامیدنی ها در تابستان باید خنک باشد. قوه هاضمه در این فصل ضعیف می شود پس باید غذاهایی استفاده کرد که راحت هضم شوند.
مصرف میوه ها و شربت های در فصل تابستان توصیه می شود؛
میوه های می خوش مثل گیلاس، آلو، آلوچه، خیار، خربزه، هندوانه، شیرخشت، هلیله زرد، شربت ریواس، آب عشقه، آب میوه ها، سکنجبین و شربت لیمو.
از نظر فعالیت بدنی در تابستان باید کمتر ورزش کرد زیرا ورزش باعث افزایش گرما و کاهش رطوبت می شود، پس باید وقت بیشتری را به استراحت در هوای خنک و کنار آب روان اختصاص داد.
سبر و سفر در هوای گرم می تواند بسیار مضر باشد. بهتر است در چنین مواردی فرد خود را از گرما و آفتاب بپوشاند.
در فصل تابستان سفر به مناطقی که هوای خنک و مرطوب دارند، به ویژه در افرادی که خود مزاج گرم و خشک دارند بسیار مفید است.
در تابستان از حمام داغ پرهیز کنید.
از نظر پوشیدن لباس، بهترین لباس در این فصل لباس کتانی است چرا که کتان از سردترین پارچه ها است و کاملا به بدن نمی چسبد به ویژه اگر کتان کهنه باشد نرم تر و مناسب تر است.
2. پاییز:
در پاییز مزاج سرد و خشک غالب است. این مزاج ضد مزاج خون که گرم و تر است می باشد، لذا در این فصل خون کمتر ساخته می شود. در این فصل به علت تفاوت شدید و ناگهانی بین هوای گرم نیمروز و هوای سرد بامداد و شب بیماری های زیادی بروز می کنند.
برای پاکسازی بدن در فصل پاییز بایستی برای دفع خلطهای تجمع یافته ای که در اثر حرارت تابستان تغلیظ شده اند توصیه به انجام استفراغ شده است چرا که اگر این خلطهای غلیظ شده از بدن خارج نشوند در زمستان فاسد خواهند شد.
قی کردن (استفراغ) در فصل پاییز منع شده است چون بدون آن که توان دفع اخلاط فوق الذکر را داشته باشد باعث حرکت و جریان یافتن این اخلاط می شود.
بهترین راه حل فصد یا اسهال با مواد مسهل ضعیف است.
از نظر تغذیه در این فصل پاییز به خاطر اینکه اخلاط غلیظ در تابستان باقی مانده اند و از طرفی قوای بدن به علت گرمای شدید تابستان تحلیل رفته است. بنابراین در پاییز باید از مصرف غذاهای شکم پرکن خودداری کنید.
مصرف مواد غذایی گرم و تر به علت خشکی مزاج پاییز توصیه می شود چرا که بدن را با توجه به مزاج سرد و خشک فصل به تعادل می رساند.
غذاهای شور و نمک سود و گوشت صید ، به علت خشکی زیاد نباید مصرف شوند.
استفاده از نوشیدنی هایی گل شکر، آب انار، و آشامیدنیهای مفرح (خوش بو) توصیه شده اند.
از نظر فعالیت بدنی در این فصل خوابیدن در مکان سرد و برهنه نمودن سر و کم پوشیدن لباس توصیه نمی شود. زیرا تغییرات دما در این فصل زیاد است و در کل باید از گرمای نیمروزی دوری کنید.
در پاییز باید از استحمام با آب سرد خودداری کنید چرا که آب سرد مسدودکننده منافذ بدن است و در نتیجه مواد زاید تبخیر نمی شوند و در بدن تجمع یافته، یاعث بیماری های مثل سرماخوردگی می شود.
در این فصل از خوابیدن با شکم پر پرهیز کنید چرا که غذاها به علت قوت و حرارت پایین بدن دیر هضم می شوند.
3. زمستان
مزاج زمستان سرد و تر است. سرما به دلیل فاصله زیاد زمین از خورشید است و رطوبت و نمناکی هوا به دلیل بارش برف و باران به وجود می آید. البته در سرزمین هایی مثل هند و بنگلادش که در زمستان بارندگی ندارند، شرایط متفاوت است. زمستان باعث زکام، آبریزش بینی، سرفه و به طور کلی بنا به اصطلاح حکمای طب سنتی باعث افزایش امراض بلغمی می شود. در حقیقت در صورت سالم بودن اعضای قفسه سینه صدری نظیر ریه، رطوبت از مجاری بینی و دهان خارج می شود و در غیر این صورت در گیری ریوی ، دندان، گوش و سایر اعضا رخ می دهد.
از نظر پاکسازی بدن در این فصل هر فردی که بیمار شود باید بلافاصله مواد زاید را از بدن دفع کند، چرا که به علت سرما منافذ بسته هستند و مواد خود به خود دفع نمی شوند. به ویژه استفاده از مسهل ها در این فصل توصیه می شود.
از نظر تغذیه در این فصل توصیه به مراقبت بیشتر و تناول به غذا به طور کامل شده است. مصرف شوربا (آبگوشت) ، گوشت سرخ کرده، کباب، و امثال آن همراه با دارچین و زیره رومی توصیه می شود.
4. بهار
تعریف زمانی فصل بهار از نظر تقویمی با طب سنتی متفاوت است. از نظر طبیبان طب سنتی فصل بهار نزدیک به 50 روز (کمتر از دو ماه) است و در واقع قسمتی از سال است که مردم سرزمین های معتدل نیازمند پوشیدن لباس گرم به علت سردی هوا و یا خنک کردن هوا به علت گرمی آن نباشند. این زمان ابتدای سبزی و خرمی زمین است و گیاهان و گلها با شروع این فصل رشد می کند. حیوانات و انسانها به علت فرارسیدن هوای معتدل به شادی و سرور می پردازند.
از نظر طبیبان طب سنتی در پاکسازی بدن در فصل زمستان خلطها در بدن منجمد شده و تجمع می یابند. با آغاز گرما در فصل بهار، این مواد جریان یافته و به عروق و اعضای مختلف می ریزند. این حرکت می تواند موجب برخی از بیماری ها شود. به همین دلیل روش های گوناگونی برای پاک کردن بدن از این مواد توصیه شده است.
فصد یا رگ زدن (بازکردن منفذی کوچک در دیواره رگ به وسیله نیشتر است که باعث خروج اخلاط فاسد با خروج خون می شود) که بهار مناسب ترین فصل جهت فصد است. برای پاکسازی بدن در فصل بهار قی کردن و ایجاد اسهال لازم است.
از نظر تغذیه در فصل زمستان خلطها در بدن جمع شده اند پس در بهار بدن ما به غذای کمتری نیاز دارد، از سوی دیگر دستگاه گوارش در بهار گرم می شود و قوه هاضمه قوی می گردد پس نباید خالی بماند. بنابراین توصیه می شود در این فصل بیشتر از غذاهای «مُزَوره» استفاده کنیم که ارزش غذایی کمی دارند.
(مُزَوره: آنچه از قسم غذا برای تسلی بیمار پزند و طعام نرم که مریض دهند. غذایی بی گوشت.)
در بهار باید از خوردنی های و آشامیدنی های گرم و تر، فعالیت بدنی و استحمام بیش از حد اجتناب کنیم، چون مزاج بهار « گرم و تر» است و این اقدامات نیز بدن را گرم و تر می کنندو می توانند باعث بیماری های گرم و تر شوند.
باید از خوردن غذاهای شور ، تلخ و تند و یا حاوی گوشت زیاد پرهیز کرد و از شربت های خنک مثل شربت غوره، انار، سنکجبین بیشتر استفاده کرد.
از نظر فعالیت بدنی باید در حد متوسط باشد، اگر ورزش و فعالیت سنگین انجام دهیم، گرمای زیادی در بدن تولید می شود که موجب حرکت خلطهای فوق الذکر در بدن می گردد. به علاوه فعالیت بدنی کم نیز فایده ای برای بدن ندارد.
از نظر پوشیدن لباس در مناطقی که بهار در آن کمی سرد است ، لباس پنبه ای مناسب است. اما در مناطقی مثل هند که بهار کمی گرم است ، بهترین لباس پوست سنجاب است. کرباس نرم نیز توصیه شده است.